O αλ-Μπιρουνί (al-Biruni, 973-1048) αν και ελάχιστα γνωστός στον δυτικό κόσμο, υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους πανεπιστήμονες όλων των εποχών. Ήταν αστρονόμος, φιλόσοφος, μαθηματικός, φυσικός, ιστορικός, γεωγράφος, φαρμακοποιός, γεωδαίτης, περιηγητής, γεωλόγος, χαρτογράφος, ανθρωπολόγος, κ.ά., και εκτιμάται ότι το επιστημονικό έργο του ξεπερνά τα 150 συγγράμματα, στα οποία καταπιάνεται σχεδόν με κάθε επιστήμη.¹ Γνώριζε άριστα την αρχαία ελληνική γλώσσα και, όπως αναφέρει ο D. Tsibukidis, είχε μελετήσει δεκάδες συγγράμματα αρχαίων Ελλήνων επιστημόνων από τα πρωτότυπά τους.²

Ο George Sarton, ο αποκαλούμενος πατέρας της Ιστορίας των Επιστημών και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, αναφέρει πως ο Μπιρουνί υπήρξε «ένας από τους μεγαλύτερους επιστήμονες του Ισλάμ και, όπως όλοι θεωρούν, ένας από τους μεγαλύτερους όλων των εποχών».³ Ο επίσης καθηγητής της Ιστορίας των Επιστημών στα Πανεπιστήμια του Χάρβαρντ και της Αλεξάνδρειας, Abdelhamid I. Sabra, αποκάλεσε τον αλ-Μπιρουνί «μία από τις μεγαλύτερες επιστημονικές διάνοιες όλης της ιστορίας».⁴

 

Αριστερά, μοντέλο σφαιρικού αστρολάβου και δεξιά μοντέλο μηχανικού ηλιακού και σεληνιακού ημερολογίου. Τα δύο μοντέλα, που κατασκευάστηκαν με βάση τα σχέδια και τις περιγραφές του αλ-Μπιρουνί, βρίσκονται στο Ινστιτούτο Ιστορίας των Ισλαμικών-Αραβικών Επιστημών, στο Πανεπιστήμιο Γκαίτε της Φρανκφούρτης. Οι εικόνες προέρχονται από το σύγγραμμα του προέδρου του Ινστιτούτου, Καθηγητή Dr. Fuat Sezgin, με τίτλο «Επιστήμη και Τεχνολογία στο Ισλάμ».

Για να σχολιαστεί το πολυποίκιλο έργο του και η επιστημονική του προσφορά, χρειάζεται ένας ογκώδης τόμος. Αξίζει να αναφερθεί ενδεικτικά μόνο μία επιστημονική του πρωτιά: ο υπολογισμός της ακτίνας της γης σε 6339.9 χλμ., τιμή που αποκλίνει από την πραγματική μόλις κατά 16.8 χλμ. Όπως επισημαίνουν οι καθηγητές μαθηματικών John J. O'Connor and Edmund F. Robertson, η τιμή αυτή κατακτήθηκε από τη Δύση μόλις κατά τον 16ο αιώνα, δηλαδή μισή χιλιετία αργότερα.⁵

 

Περσικό χειρόγραφο με σχέδιο του αλ-Μπιρουνί που επεξηγεί τις φάσεις έκλειψης της σελήνης. Είχε παρατηρήσει τη σεληνιακή έκλειψη της 17ης Σεπτεμβρίου του 1019 και είχε καταγράψει τα ταυτόχρονα γεωγραφικά πλάτη όλων των γνωστών άστρων.

Από τα 150 έργα του αλ-Μπιρουνί έχουν διασωθεί μόλις 22. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνεται και η Χρονολόγηση των Αρχαίων Εθνών (Αl-Athar al-baqiyah), η οποία σύμφωνα με τον Γερμανό μελετητή Eduard C. Sachau, εγράφη περί το έτος 1000.⁶ Σε αυτό το έργο ο Πέρσης σοφός, στο κεφάλαιο που αναφέρεται στη γιορτή του Πάσχα των χριστιανών, καταγράφει όλα όσα γνωρίζει για την τελετή του Αγίου Φωτός.

 

Άγαλμα του αλ-Μπιρουνί στο πάρκο Λαλέχ της Τεχεράνης.

 

Tο έργο διασώζεται σε πέντε χειρόγραφα⁷ και εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1878 από τον E.C. Sachau,⁸ όμως, όπως διαπιστώθηκε αργότερα, η έκδοση ήταν ελλιπής διότι το χειρόγραφο που χρησιμοποιήθηκε δεν περιείχε το κεφάλαιο για την τελετή του Αγίου Φωτός, καθώς και άλλα μέρη του έργου.

To 1912, το Ασιατικό Μουσείο της Βασιλικής Ακαδημίας Επιστημών της Αγίας Πετρούπολης απέκτησε ένα χειρόγραφο του ίδιου έργου, αρχαιότερο από εκείνο που χρησιμοποίησε ο E.C. Sachau. Το χειρόγραφο αυτό, που ήταν πιο πλήρες και περιείχε το κεφάλαιο περί του Αγίου Φωτός, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά από τον διευθυντή του Ασιατικού Μουσείου, Carl H. Salemann.⁹

To απόσπασμα του χειρογράφου που αναφέρεται στην τελετή του Αγίου Φωτός μεταφράστηκε το 1915 στα ρωσικά από τον I.J. Krachkovsky.¹⁰

To 1933, o Γερμανός μελετητής Hellmut Ritter ανακάλυψε στη Βιβλιοθήκη Umumi (σήμ. Beyazit) της Κωνσταντινούπολης ένα ακόμη αραβικό χειρόγραφο του ίδιου έργου, το οποίο επίσης περιέχει το κεφάλαιο περί του Αγίου Φωτός. Το αραβικό κείμενο του συγκεκριμένου κεφαλαίου εκδόθηκε το 1952 από τον Γερμανό Johann Fück¹¹ και το 1988 μεταφράστηκε στη γερμανική γλώσσα από τον καθηγητή Gotthard Strohmaier,¹² στο έργο του «Αλ-Μπιρουνί, στον κήπο της Επιστήμης». Από αυτή τη μετάφραση, αλλά και από το ίδιο το αραβικό κείμενο, προέρχεται η ελληνική μετάφραση που ακολουθεί. Η γερμανική μετάφραση αποδίδει σωστά το νόημα του κειμένου, όμως, σε κάποια σημεία έχουν εντοπισθεί από τον καθηγητή Αραβικών Dr. Gamal al-Tahir κάποια μικρά σφάλματα τα οποία και έχουν διορθωθεί.¹³

 

To πρώτο φύλλο του έργου του αλ-Μπιρουνί, Χρονολόγηση των Αρχαίων Εθνών (Athar al-baqiyah), από το χειρόγραφο Beyazit 4667, 17ος αι. Κωνσταντινούπολη, Βιβλιοθήκη Beyazit.

 

Η αναφορά του αλ-Μπιρουνί περί της τελετής του Αγίου Φωτός.¹⁴ Η διήγηση ξεκινάει στο τέλος του φύλλου 347 και συνεχίζει στο φύλλο 348. Κώδικας Beyazit 4667, 17ος αι. Κωνσταντινούπολη, Βιβλιοθήκη Beyazit.

Γράφει ο αλ-Μπιρουνί στο έργο του:

 

ويحكى لسبت القيامة حكاية يبهت لها صاحب العلم الطبيعي بل لا يوجد مقرا بها، ولولا اطباق الخصوم على الأخبار عنه ذاكرين مشاهدته وتخليد الفضلاء من العلماء وغيرهم اياه في كتبهم لما يسكن القلب إليه، وقد عرفته من الكتب وأخذته سماعا عن الفرج بن صالح البغدادي ان في وسط كنيسة القمامة ببيت المقدس قبر المسيح منقور في صخرة واحدة مطبقة وعليه قبة تشرف عليها أخرى عظيمة وحوالي الصخر دار برمات يشرف منه المسلمون والنصارى ومن حضر إلى موضع القبر في هذا اليوم متضرعين إلى الله تعالى وداعين اياه من نصف النهار إلى اخره . ويجئ مؤذن الجامع والإمام وأمير البلد فيقعدون عند القبر ويجيئون بقناديل يضعونها عليه وهو معلق، وقد أطفأت النصارى سرجهم وقناديلهم قبل ذلك ويمكثون إلى أن يروا نارا صافية بيضاء قد اشعلت قنديلا فمنها سرج القناديل في الجامع والبيع. ثم يكتب إلى حضرة الخلفاء بوقت نزول النار ويستدلون بسرعة نزولها وقربه من نصف النهار على خضب السنة وبتأخره إلى العشاء وبعده على جدبها. وحكى هذا المخبر أن بعض السلاطين وضع في موضع الفتيل نحاسا كيلا يتقد فيفسد ذلك فانها اذا نزلت اتقد النحاس. ونزول هذه النار في يوم .متردد ومدة ما .موضع .العجب

«Σχετικά με το Σάββατο της Αναστάσεως λέγεται μια ιστορία η οποία εκπλήσσει τον ερευνητή των φυσικών επιστημών και η αιτία της οποίας είναι αδύνατον να ανακαλυφθεί. Εάν δεν υπήρχε ομοφωνία των αντιπάλων [του θαύματος] και δεν αναφέρανε ότι το είδαν και οι ίδιοι, και ακόμη εξέχοντες διδάσκαλοι και άλλοι άνθρωποι δεν τα μεταφέρανε στα συγγράμματά τους, κάποιος θα μπορούσε να μην έχει καμιά εμπιστοσύνη. Εγώ το έχω μάθει από βιβλία και το έχω ακούσει από τον al-Faraj ibn Salih της Βαγδάτης, ότι στο μέσον του Ναού της Αναστάσεως στην Ιερουσαλήμ είναι λαξευμένος σε έναν βράχο ο Τάφος του Χριστού, κατά τρόπο που περικλείεται από έναν θόλο. Από πάνω υπερυψώνεται ένας μεγαλύτερος θόλος. Και γύρω από τον βράχο υπάρχουν γαλαρίες. Από εκεί παρακολουθούν οι μουσουλμάνοι. Οι χριστιανοί, και όποιος άλλος έλθει εκείνη την ημέρα στον τόπο του Τάφου, ικετεύουν και επικαλούνται τον Θεό τον Ύψιστο από το μεσημέρι μέχρι και το βράδυ. Έρχονται ακόμη ο μουεζίνης του τζαμιού, ο επικεφαλής ιμάμης της προσευχής και ο εμίρης της πόλης, οι οποίοι κάθονται δίπλα από τον Τάφο. Μαζί τους φέρνουν λυχνάρια, που τα τοποθετούν επάνω, ενώ είναι ακόμη κλειδωμένος (ο Τάφος). Οι χριστιανοί εντωμεταξύ έχουν ήδη σβηστά τα λυχνάρια και τις δάδες τους και αναμένουν, μέχρι που αντικρίζουν μια καθαρή λευκή φλόγα η οποία ανάβει μία κανδήλα. Από αυτή τη φλόγα ανάβουν τις κανδήλες μέσα στo τζαμί και στις εκκλησίες. Εν συνεχεία γίνεται γραπτή αναφορά στους χαλίφες για την ώρα που κατήλθε η φλόγα. Από την ταχύτητα της έλευσης [της φλόγας] και αν ήταν κοντά στο μεσημέρι, συμπεραίνανε ότι το έτος θα είναι παραγωγικό. Εάν η έλευση καθυστερούσε προς το βράδυ και αργότερα, συμπεραίνανε ότι θα είναι μη παραγωγικό. Αυτός που με πληροφόρησε15 διηγείται ότι κάποιοι σουλτάνοι έβαλαν στη θέση του φιτιλιού ένα χάλκινο σύρμα για να μην ανάψει και να μην πραγματοποιηθεί αυτό [το θαύμα]. Όταν όμως η φλόγα κατήλθε άναψε ο χαλκός. Η έλευση εκείνη την ημέρα αυτής της φλόγας από τον ουρανό, που επανέρχεται στον συγκεκριμένο χρόνο και τόπο, γίνεται αφορμή να μένουμε έκπληκτοι.16

 

Ο αλ-Μπιρουνί υπήρξε ο πρώτος άνθρωπος που διεξήγαγε έρευνα σχετικά με το Άγιο Φως. Δεν συμμετείχε στην τελετή, όμως, δείχνει να εμπιστεύεται τις αραβικές πηγές που αναφέρονται σε αυτή. Από την αρχή διασαφηνίζει ότι δεν θα έκανε λόγο για το ζήτημα αυτό εάν δεν υπήρχε «ομοφωνία των αντιπάλων» του θαύματος, οι οποίοι είχαν βιώσει το γεγονός ως αυτόπτες μάρτυρες.

Οι «αντίπαλοι» είναι οι αρνητές του θαύματος, οι οποίοι ως μουσουλμάνοι δεν το αποδέχονται, όμως, περιγράφουν το γεγονός με ομόφωνο και κοινό τρόπο. Και αυτό δείχνει να εντυπωσιάζει τον αλ-Μπιρουνί. Έτσι, η αναφορά του αποκτά διαφορετικό ειδικό βάρος επειδή στην ουσία μάς μεταφέρει, ή καλύτερα συγχωνεύει, τις διηγήσεις όλων αυτών των μουσουλμάνων που βίωσαν το θαύμα, και των οποίων τα έργα δεν διασώζονται σήμερα.

Οι πληροφορίες του προέρχονται επιπλέον και από έναν αυτόπτη μάρτυρα της τελετής, τον Faraj ibn Salih από τη Βαγδάτη.

Ο Μπιρουνί, ως επιμελής και εμβριθής επιστήμων, παραθέτει λεπτομερώς τις πηγές του ώστε να μην υπάρχει καμιά αμφιβολία για τα λεγόμενά του, σε ένα ζήτημα ιδιαίτερης θρησκευτικής φύσεως που θα προκαλέσει απορία στους ομοθρήσκους του. Οι πληροφορίες που μας μεταφέρει είναι πραγματικά ανεκτίμητης αξίας.

Το γεγονός ότι έχει διαβάσει για την τελετή του Αγίου Φωτός σε βιβλία, φανερώνει ότι το παράδοξο του θαύματος, ήδη από τον 10ο αιώνα, ήταν πλέον διαδεδομένο στον αραβικό κόσμο.

Η διήγησή του έχει πολλά κοινά σημεία με τη διήγηση του Ιμπν αλ-Κας που παρατέθηκε σε προηγούμενη ενότητα. Όπως διηγείται ο Ιμπν αλ-Κας, ομοιοτρόπως και ο Μπιρουνί αναφέρει ότι ενώ το πλήθος περιμένει, ξαφνικά, «αντικρίζουν μια καθαρή λευκή φλόγα που ανάβει μία κανδήλα»!

Και συνεχίζει ότι, «από αυτή τη φλόγα ανάβουν τις κανδήλες μέσα στο τζαμί και στις εκκλησίες»! Το τζαμί που αναφέρεται είναι το τέμενος του Θόλου του Βράχου.

Η μεταλαμπάδευση του Αγίου Φωτός σ’ αυτό το τέμενος φανερώνει το μέγεθος της αποδοχής του θαύματος από τους μουσουλμάνους, αλλά και το κύρος από το οποίο περιβάλλεται το θαύμα.

Οι δύο άρχοντες της πόλης, ο ιμάμης και ο εμίρης, καθώς και ο μουεζίνης (αυτός που καλεί για την προσευχή), βρίσκονταν κοντά στον Τάφο έχοντας μαζί τους τα λυχνάρια τους.

Όπως επισημαίνει ο Benjamin Z. Kedar, καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, την εποχή του αλ-Μπιρουνί η τελετή ήταν στην ουσία μοιρασμένη ανάμεσα σε χριστιανούς και σε μουσουλμάνους.¹⁷ Το θαύμα ήταν κοινώς αποδεκτό και γιορταζόταν εξίσου απ’ όλους τους κατοίκους της πόλης.

Ιδιαίτερη αξία έχει και η καταγραφή ότι κάθε χρόνο αποστελλόταν μια αναφορά στους χαλίφες, δηλαδή στους χαλίφες της Βαγδάτης, στην οποία αναγραφόταν η ώρα έλευσης του Αγίου Φωτός.

Η καθυστέρηση του Φωτός θεωρείτο δυσοίωνο σημάδι για το επόμενο έτος, ενώ η έγκαιρη παρουσία του κατά τη μεσηβρινή ώρα ερμηνευόταν ως σημάδι ευφορίας.

Αυτό σημαίνει πως η φήμη του θαύματος εκτεινόταν πολύ πιο μακριά από την Ιερουσαλήμ, και επιπλέον η επιρροή του αφορούσε ακόμη και στις γεωργικές προβλέψεις.

Και τώρα περνάμε σε μια εξέχουσα λεπτομέρεια της διήγησης. Σε ένα γεγονός που γνωρίσαμε στην προηγούμενη ενότητα, στην επιστολή του κληρικού Νικήτα προς τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο.

Ο άνθρωπος που πληροφόρησε τον αλ-Μπιρουνί διηγείται, ως αυτόπτης μάρτυρας, ότι κάποιοι σουλτάνοι αντικατέστησαν το φιτίλι της κανδήλας με ένα φιτίλι από χαλκό. Όταν όμως το Άγιο Φως κατήλθε, ακόμη και το χάλκινο φιτίλι άναψε!

 

Η φράση اذا نزلت اتقد النحاس, που σημαίνει «όταν όμως η φλόγα κατήλθε άναψε ο χαλκός», από το χειρόγραφο Beyazit 4667.

 

Είναι μείζον το γεγονός ότι η συγκεκριμένη πληροφορία μεταφέρεται στον αλ-Μπιρουνί από μουσουλμάνο αυτόπτη μάρτυρα του γεγονότος ο οποίος, ως αλλόθρησκος, δεν έχει κανένα λόγο να επαινέσει ένα θαύμα μιας ξένης θρησκείας. Και η πληροφορία αυτή καταγράφεται από έναν Πέρση σοφό ο οποίος συγκαταλέγεται στους κορυφαίους όλων των εποχών. Από έναν κορυφαίο επιστήμονα, που ως τελικό συμπέρασμά του αναφέρει ότι, «η έλευση της ουράνιας φλόγας εκείνη την ημέρα» γίνεται αφορμή να «μένουμε έκπληκτοι»!

[ موضع العجب = μένουμε έκπληκτοι].

Αυτή και μόνο η διατύπωση φανερώνει πως ο αλ-Μπιρουνί έχει ήδη αποδεχθεί τις πληροφορίες για το θαυμαστό γεγονός του Μεγάλου Σαββάτου. Και ο λόγος που τις αποδέχεται, όπως ο ίδιος επεξηγεί, είναι επειδή προέρχονται από έγκυρες πηγές και υπάρχει ομοφωνία απόψεων.

Όπως έχει ήδη επισημανθεί, οι αναφορές του αλ-Μπιρουνί και του Ιμπν αλ-Κας καθιστούν φανερή τη μεγάλη εξάπλωση και αποδοχή που γνώριζε το θαύμα στους κόλπους του μουσουλμανικού πληθυσμού της Παλαιστίνης.

Όμως, αυτή η εξάπλωση αποτελούσε για τους ηγέτες του ισλαμικού κόσμου μια πολύ δυσάρεστη εξέλιξη –αφενός επειδή εναντιωνόταν στους κανόνες της ισλαμικής πίστης, αφετέρου επειδή λειτουργούσε ως μέσο προσηλυτισμού των μουσουλμάνων στη χριστιανική θρησκεία.

Το έτος 1009, εννέα μόλις χρόνια μετά τη συγγραφή του έργου του αλ-Μπιρουνί, ο χαλίφης της Αιγύπτου αλ-Χακίμ αποφασίζει να δώσει οριστικό τέλος στην ετήσια προσέλευση χριστιανών και μουσουλμάνων στην τελετή του Αγίου Φωτός. Και για να φέρει εις πέρας το σχέδιό του, αποφασίζει να πυρπολήσει και να καταστρέψει ολοσχερώς τον Ναό της Αναστάσεως και τον Τάφο του Χριστού.

 

Παραπομπές:

1. Τα καταγεγραμμένα έργα του ανέρχονται σε 146. Σε αυτά περιλαμβάνονται 35 βιβλία αστρονομίας, 15 μαθηματικών (8 αριθμητικής, 5 γεωμετρίας, 2 τριγωνομετρίας), 23 περί αστρολογίας, 16 φιλολογικά συγγράμματα, 10 περί γεωδαισίας και χαρτογράφησης, 4 περί αστρολάβων, 9 περί γεωγραφίας, 2 περί ιατρικής και φαρμακολογίας, 4 ιστορικά συγγράμματα, 3 περί θρησκειών και φιλοσοφίας, 2 περί μεταλλειολογίας και λίθων, κ.ά.

2. Ο ειδικός μελετητής του Πέρση σοφού, D. Tsibukidis, στο άρθρο του «Ελληνική-Ελληνιστική φιλοσοφική σκέψη στα κείμενα του αλ-Μπιρουνί», αναφέρει τα εξής: «In his works Biruni drew heavily upon Aristotle’s Physics, Metaphysics, De Caelo, Meteorology, Parts of Animals… He also fundamentally analysed the dialogues of Euclid, the oeuvre of Archimedes, the philosophical treatise Diacosmos of Democritus… He avidly studied the Almagest and Geographia of mathematician and astronomer Ptolemy, the treatises of the Greek physicians Hippocrates, Discorides, Galen, Oribasius, the chronicles of Eusebius… Αt a time when religious fanaticism swept medieval Europe… he as a forerunner of the Renaissance, was far in advance of the scientific thought then obtaining in Europe», δηλαδή:

«Στα έργα του ο Μπιρουνί βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στα έργα του Αριστοτέλη, Φυσικά, Μεταφυσικά, Περί Ουρανού, Μετεωρολογικά, Περί των ζώων… Επίσης, ανέλυσε κυρίως τους διαλόγους του Ευκλείδη, τα έργα του Αρχιμήδη, τον φιλοσοφικό διάλογο Διάκοσμος του Δημόκριτου… Μελέτησε με θέρμη την Αλμαγέστα και τη Γεωγραφία του μαθηματικού και αστρονόμου Πτολεμαίου, τους λόγους των Ελλήνων ιατρών, Ιπποκράτη, Διοσκουρίδη, Γαληνού, Οριβάσιου, τα Χρονικά του Ευσέβιου… Σε μια περίοδο που ο θρησκευτικός φανατισμός σάρωνε τη Μεσαιωνική Ευρώπη… αυτός (ο Μπιρουνί) ως προάγγελος της Αναγέννησης, υπερείχε πολύ σε σχέση με την επιστημονική σκέψη που κατείχε τότε η Ευρώπη» (D. Tsibukidis, «Graeco-Hellenistic philosophical thought in the writings of Abu Raikhan Biruni», στο Graeco-Arabica 7-8, Λευκωσία 2000, σ. 524, 533).

3. «One of the very greatest scientists of Islam, and, all considered, one of the greatest of all times» (G. Sarton, Introduction to the History of Science, Βαλτιμόρη 1951, τ. 1, σ. 707).

4. «One of the great scientific minds in all history» (A.I. Sabra, «Ibn al-Haytman», Harvard Magazine, Σεπτέμβριος 2003).

5. «He found the radius of the earth to be 6339.6 km, a value not obtained in the West until the 16th century» (F. Robertson - J. O'Connor, Al-Biruni, MacTutor History of Mathematics archive).

6. Ε .C. Sachau, The Chronology of Ancient Nations, Λονδίνο 1879, πρόλογος, viii.

Το ίδιο υποστηρίζει και ο Μ. Canard: «L’ouvrage de Biruni e ete compose en l’an 1000» (Μ . Canard, «La destruction de l'église de la résurrection», Byzantion 35, 1955, σ. 35).

7. Οι πέντε κώδικες είναι: Or Ms 161, 1307 μ.Χ., Πανεπιστήμιο Εδιμβούργου. – Paris Arabe 1489, 17ος αι. Παρίσι, Bibliothèque Nationale. – Beyazit 4667, 17ος αι. - Κώδικας Ασιατικού Μουσείου, Αγίας Πετρούπολης. – Add. 7697, 1286 μ.Χ. Λονδίνο, British Library.

8. C.E. Sachau, Chronologie orientalischer Völker von Albêrûnî, Λειψία 1878.

9. C.Η. Salemann, «Zur Handschriftenkunde, Al-Biruni’s al-Atar al-Bakiyah», Izvestiya Ιmperatorskoĭ Αkademii Νauk, Αγία Πετρούπολη 1912, σ. 861-870.

10. I.J. Krachkovsky, «'Blagodatnyj ogon' po rasskazy al-Biruni i drugich musul’manskich pisatelej X-XIII vekov», Christianskij Vostok 3 (1915), σ. 235-238.

11. J. Fück, «Sechs Ergänzungen zu Sachaus Ausgabe von al-Biruni’s Chronologie orientalischer Völker», Documenta Islamica Ιnedita, Βερολίνο 1952, σ. 94. Για ρωσική μετάφρ. βλ. επίσης M.A. Sal'e, Abureikhan Biruni (973-1048): Izbrannye proizvedeniia, Τασκένδη 1957, σ. 348-350.

12. Ο Gotthard Strohmaier είναι καθηγητής σημιτικών και αραβικών γλωσσών στο Πανεπιστήμιο Freien του Βερολίνου και μέλος της Ακαδημίας του Βερολίνου.

13. Τα σφάλματα που εντοπίσθηκαν είναι:

Η λέξη الخلفا αποδίδεται ως χαλίφης ενώ σημαίνει χαλίφες.

Η λέξη السلاطين αποδίδεται ως κυβερνήτης ενώ σημαίνει σουλτάνοι (ή κυβερνήτες).

Η λέξη الجامع αποδίδεται ως τζαμιά ενώ σημαίνει τζαμί.

14. Δεν είναι σαφές σε ποιον αναφέρεται. Είναι πιθανόν να εννοεί τον al-Faraj ibn Salih από τη Βαγδάτη, ο οποίος τον πληροφόρησε προφορικά για το γεγονός.

15. Πολλές φορές πίσω από την ανεύρεση ενός αποσπάσματος χειρογράφου, όπως το συγκεκριμένο, κρύβεται μια ιδιαιτέρως σύνθετη και χρονοβόρα διαδικασία. Ο Hellmut Ritter, ο οποίος ανακάλυψε το χειρόγραφο, το κατέγραψε με τον λανθασμένο κωδικό 5667, ενώ ο σωστός κωδικός του είναι 4667. Επιπλέον, ο Johann Fück, ο οποίος εξέδωσε το απόσπασμα περί του Αγίου Φωτός, δεν αναφέρει τους αριθμούς των φύλλων που περιέχουν το απόσπασμα. Τελικά, η διήγηση περιέχεται στα φύλλα 347 και 348 και ο εντοπισμός τους θα ήταν αδύνατος χωρίς τη βοήθεια του καθηγητή Dr. Fuat Sezgin και του βιβλιοθηκάριου της Βιβλιοθήκης Beyazit, Erdem Selcuk, τους οποίους και ευχαριστώ θερμά.

16. H γερμανική μετάφραση αναφέρει τα εξής: «Vom Ostersonnabend wird etwas erzählt, das den Naturwissenschaftler in Erstaunen setxt und das er schwerlich als wahr anerkennen wird. Und wenn sich nicht die Gegner über die Nachrichten darüber einig waren und berichtet hätten, es selbst gesehen zy haben, und wenn nicht hervorragende Gelehrte und andere Leute es in ihren Büchern uberliefert hätten, konnte man sich nicht damit zufriedengeben. Ich habe es aus Büchern erfahren und auch von al-Farag ibn Salih aus Bagdad gehört, daß mitten in der Auferstehungskirche in Jerusalem das Grab Christi aus einem einzigen Felsblock ausgehöhlt ist, der es nach Art einer Grabkuppel umschließt. Darüber erhebt such eine andere große, Kuppel. Rund um den Felsen sind Emporen. Von dort schauen die Muslime zu. Die Christen, und wer sonst an diesem Tag zum ort des Grabes kommt, flehen und rufen zu Gott, dem Erhabenen, vom Mittag bis zum Abend. Es kommen auch der Muezzin der Moschee, der Vorbeter und der Emir der Stadt und setzen sich bei dem Grab nieder. Sie bringen Lampen mit, die sie daraufstellen, während es noch verschlossen ist. Die Christen haben schon zuvor ihre Lampen und Leuchter gelöscht und warten, bis daß sie ein reines weißes Feuer sehen, das eine Lampe zum Entflammen bringt. Davon werden die Lampen in der Moschee und in den Kirchen angezundet. Dann macht man an den Kalifen einem schriftlichen Bericht uber den Zeitpunkt, an dem das Feuer herabkam. Aus der Geschwindigkeit seines Herabkommens und ob es bald nach der Mittagszeit erfolgte, schießt man auf ein fruchtbares Jahr; wenn es sich aber zum Abend him verzögert oder noch später wird, auf ein unfruchtbares. Derselbe Berichterstatter teilte auch mit, ßab ein Herrscher anstelle des Dochtes einem Kupferdraht anbrachte, damit es sich nicht entzünden und das Ganze mißlingen sollte. Als aber das Feuer harabkam, brannte das kupfer. Die Herabkunft dieses Feuers an einem Tag, der nach einem bestimmten Zeitraum wiederkehrt, gibt Anlaß zur Verwunderung» (G. Strohmaier, Al-Biruni, In den Gärten der Wissenschaft, Λειψία 1988, σ. 125-126).

Για γαλλική μετάφρ. βλ. M. Canard, «La destruction de l'église de la résurrection», σ. 36-37, καθώς και I.J. Krachkovsky, «Le feu beni», Proche-Orient Chretien 49 (1999), σ. 261-62.

Για αγγλική μετάφρ. βλ. F.E. Peters, Jerusalem: the Holy City in the Eyes of Chroniclers, Princeton 1985, σ. 262.

17. «Al-Biruni has Christians and Muslims praying for the fire's coming. Thus the descent of the Holy Fire assumes the features of a ceremony shared by Christians and Muslims», δηλαδή: «Ο αλ-Μπιρουνί αναφέρει ότι χριστιανοί και μουσουλμάνοι προσεύχονται για την έλευση του φωτός. Έτσι η κάθοδος του Αγίου Φωτός προσλαμβάνει τα χαρακτηριστικά μιας τελετής που την μοιράζονταν χριστιανοί και μουσουλμάνοι» (Benjamin Z. Kedar, «Convergences of Oriental Christian, Muslim and Frankish worshippers», σ. 90).